“Gled deg”, var det siste eg fekk høyre før eg sat meg i bilen på veg mot Sparstadstølen.
Eg må inn og ut av bilen fire gongar på veg opp den sju kilometer lange stølsvegen. Eg dobbeltsjekkar at bilen framleis står i førstegir, og køyrer gjennom den første grinda. Vierkrattet rammar inn vegen, og sauene skvett når eg kjem putlande.
Ved enden av grusvegen, mellom eit knippe raudmåla stølshus, stiller hundane Era og Tappi gladlede som velkomstkomité. Nesten for gjestmilde er dei, helst vil dei inn i bilen og seie hei før eg har stengt av motoren.
Kalenderen viser 3. juli, men øyrene skrik etter hue og stillongsen eg trudde gjorde meg til ei pingle viser seg å vere alfa og omega her oppe. Heldigvis har eg ikkje pakka ut av bilen frå turen helga før, og eg tek dunjakka utanpå t-skjorta og strikkegenseren. Telefonen legg eg att i bilen, dekninga forsvann nesten alt då eg svingte av nede på Vennis. Er du heldig (eller uheldig?) får du inn ei melding om du legg telefonen i rett vindaugskarm, men i så fall eit døger for seint.
Katharina Sparstad, dama bak stølsdrifta i Sanddalen, forsikrar om at det ikkje alltid er like kaldt. Ofte er det skikkeleg sumartemperaturar her, men då svermar insekta kring dyra. “There’s always something”, seier Katharina blidt, “det er alltid noko”.
Ida Johanne Aadland (20)
Sumaren 2019 er Ida Johanne "fjellspire" og skal produsere reportasjar og annan snacks for Innovangsjon.
Sparstadstølen
Ligg i Sanddalen i Vang i Valdres, langs Kongevegen
Heile stølen er drifta på "gamlemåten", og kyr og geiter vert mjølka for hand
Ope for servering måndag, onsdag og laurdag frå 3. juli til 21. august.
60 kroner i bompengar eller 2-3 timar gange
Minuttane styrer ikkje dagane i Sanddalen. Men er det nokon som kan tida, er det kyrne. Dei går fritt, men klokka fem kvar ettermiddagen kjem dei heimatt til mjølking. I går var ikkje Katharina heime før halv sju, og då kyrne kom klokka fem og ho ikkje stod klar, vart det sure miner.
– Me har fått ny bjølleku, og ho tek jobben sin på alvor for å seie det slik. Kvar over seks byrja dei å gå oppover i dalen igjen, då hadde dei venta lenge nok. Dette gadd dei ikkje.
Reiskapane og metodane dei brukar er stort sett dei same som då siste budeia let att døra på 60-talet. Først i 1996 vart drifta teke opp att, etter mange år stillstand. Det som verkeleg sette fart på prosjektet, var bryllaupsgåva Katharina og Nils Indrehus fekk i 2007: Ei ku.
– Og sidan har det berre balla på seg, seier Katharina.
Ho er utdanna agronom og naturforvaltar og har elska seterlivet heilt sidan ho var lita. På Gavelsjåsetra, ei veglaus seter på Lifjell i Telemark, byrja ho som budeie i 1992.
– Det var som å opne ei øsje med gode minne! Då eg kom inn der og lukta den ferske seterrømmen, nei, då kom eg på korleis det skulle vere.
Berre eit par år etterpå døydde Ragnhild Lia, ho som hadde vore primus motor på Gavelsjåsetra i alle år. Kyrne vart seld, og ein viktig del av kulturarven forsvann i lag med Ragnhild. Katharina nekta å la alt gå i stå. Saman med eit par andre prøvde ho å skaffe kyr og halde liv i tradisjonane, og no har det vore drift der kvart år sidan.
Slik vil eg òg drive, tenkte Katharina. Dessutan hadde dei jo ein støl som var perfekt for den type drift her heime i Valdres.
– Eg har tenkt at seterdrift er gamle kunster, at dette får me ikkje til lenger. Men det er ikkje noko hokus pokus, alt er logisk. Ein må berre bruke kroppen.
Så då sette ho i gong, den sumaren for tjuetre år sidan.
– Her oppe er det ingen mellomledd mellom meg og resultatet. Har du nokre bøtter, klede og ved, så klarar du deg.
Setra er open for gjestar tre dagar i veka, fem timar av gongen. På stølen serverer Katharina og Nils lappar, kaffi og rømmegraut. Geiteskinn, brunost, pultost, smør og rømme får du kjøpt med deg heim.
I tillegg til sine eigne sju kyr, har dei inne to leigekyr frå Granavollen kvar sumar, for å ha nok mjølk til all osten, rømmen og grauten. Ein ser forskjell på dei lånte NRF-kyrne og kyrne som er fjellvane. NRF-kyrne stotrar seg fram der dei andre galant tek eit lite byks.
Femhundre hovud stikk hovudet inn i løpet av den halvanna månaden dei har opent. Nokre er lokale, mange er turistar med kamera rundt halsen, men flest er det kanskje av hyttefolk.
På vedomnen inne står det hundre liter brunost på kok, ute er det snø i lufta. Det er første opningsdag denne sumaren, og overraskande travelt, trass temperaturen.
– Vanlegvis pleier det å vere ein familie eller to første dagen, men no har det gått i eitt sidan klokka tolv.
Me får servert rømmegraut med dagsfersk mjølk og lappar steikt på takka. Katharina svarar på tysk, engelsk og norsk, om ein an.
Drifta er tufta på eit personleg ynskje om å halde liv i stølsdrifta, men den økonomiske pila peikar stadig oppover etter kvart som åra går.
– Me gjer det ikkje av økonomiske grunnar dette her, men det er sjølvsagt motiverande at me går i pluss.
Dei prøvar å få til éin fridag i veka. Torsdagen var sett av til tur og anna, men det sklei fort ut, det var for mykje å ta tak i.
– Me har ikkje vipps, men me har visp!, seier Nils blidt og rører i rømmegrauten.
Resten av året held ekteparet til på Vennis. Til dagen jobbar Nils som lærar og Katharina som kulturrådgjevar, ho i full stilling, han åtti prosent. Nils brukar alle ferievekene her oppe, Katharina må ned til Fagernes ein gong i veka for å jobbe litt.
No håpar dei snart den yngre generasjonen vil ta over. Juliana Alexandra Bonin skal styre showet åleine ei veke denne sumaren, og forhåpentlegvis ta over meir og meir. Soleis skal Nils og Katharina få ein pust i bakken i løpet av seinsumaren.
– Det hadde vore fint med litt sol og sumar av og til og, seier Nils smilande, og drøymer seg sørover eit lite sekund.
Nils ber oppvaskbaljane fram og tilbake mellom husa, skitne kaffikoppar her, reine kaffikoppar der. For å få lov å servere mat må serviset skyljast og kokast og skyljast og vaskast. Og skyljast igjen. Utan innlagt vatn og straum er det gass det einaste fornuftige å bruke. Noko dieselaggregat vil dei ikkje ha.
– Stilla. Det er liksom ein viktig del av det me er på jakt etter her oppe, og då kan me ikkje ha eit aggregat som står og durar heile dagen, seier Nils.
– Dessutan luktar det diesel i heile dalen om me startar eit aggregat her, dalen er så smal, legg Katharina til.
Det har blitt føreslått mang ein gong om dei ikkje skal installere solcellepanel eller kjøpe aggregat.
– Det finst sikkert mange fiffige og smarte løysingar me kunne brukt, men det er det å sleppe det som gjer det fint å vere her oppe, seier Katharina.
Dei er nede i bygda ein gong eller to i veka, for å vaske klutar, osteklede, handklede og seg sjølv. Bestillingane som kjem over mail må dei til sivilisasjon for å få inn. Men når dei er her oppe, er det lyset som bestemmer når dagen startar og sluttar.
Sanddalen er frodigare enn namnet skulle tilseie
Dei ser berre overraska på meg då eg spør om alle dyra har namn. Sjølvsagt har alle dyra namn.
Samstundes skal naturen gå sin gang. På senga ligg skinn frå geitene som beita her i fjor, og på blomstrete servise får me servert spekemat frå dei same fea. Men bjøllekua gjennom alle år, Ringrei, klarte dei ikkje å ta i retur.
– Dei er oppegåande, sjølvstendige individ, men det er vårt ansvar som menneske å ikkje la dei leve lenger enn dei har det godt.
For døden er ingenting ein kan bli van til. Katharina fortel om hesten Hannibal. Han hadde levd i 21 år, atten av dei hos Katharina. Hannibal hadde kome til sine siste dagar, og veterinæren var kome til gards med boltepistol i bagasjen. Katharina haldt hesten, veterinæren skaut. Veterinæren hadde sagt Katharina måtte hoppe fort vekk etter at ho hadde trekt av, krampane kunne gjere at hesten sparka vilt rundt seg. Katharina hald, hoppa vekk, snudde seg og grein.
– Men Hannibal fekk ikkje krampar, han datt berre rett ned. Eg snudde meg tilbake, og det einaste eg såg var tårer som rann frå auga hans.
Katharina vert blank i auga og tørkar kinna med ermet på genseren før nye gjestar stig inn døra.
– Det blir så innmari sterke band, veit du. Og eg finn ei slags sanning i det. Det er sant det me driv med, liksom.
Når ein ser korleis dyra har det her oppe, er det ikkje vanskeleg å forstå. Det er ei form for einigheit. Ei semje om at dette gjer me saman, folka, dyra og naturen rundt. Eit samspel som ikkje går rundt om ikkje både kyrne og Katharina møter opp presis til mjølkinga.
Ei driftsform der dyra går laus krev innbyrdes respekt mellom dyr og menneske, og ikkje minst: det skapar innbyrdes respekt.
– I går sa eg unnskyld til Ringrei for at eg kom for seint. Og eg er sikker på at ho forstod det.
